Muzeum Wojska

[Miguel de Catalan]

Muzeum Wojska

[Miguel de Catalan]

Prochownia znajduje się na dolnych dwóch poziomach. Łączą je schody oraz winda.
(pozioma platforma wciągana wyżej z pomocą lin)

Zgromadzone zapasy prochu i kul są niezbyt duże. Obliczony, przygotowany stan jest na zagwarantowanie zaopatrzania na 1 miesiąc oblężenia.

[Miguel de Catalan]

Na pierwszym poziomie znajduje się skład broni strzeleckiej. Pistolet skałkowy, czarnoprochowy
Długość broni 36 cm. Kaliber 18 mm. Broń głównie na wyposażeniu oficerów piechoty. Korzystali z niego również zwykli żołnierze. Jest na wyposażeniu Piechoty Polsko-Węgierskiej Potockich.
Pistolet z zamkiem skałkowym

Krótka broń palna z zamkiem skałkowym. W kawalerii używany powszechnie, w piechocie posiadali je głównie oficerowie. Zasięg 50 metrów.
Muszkiet gładkolufowy lontowy
Broń strzelecka starego typu z zamkiem lontowym o długiej i ciężkiej lufie, którą opierano na forkiecie. Skuteczny zasięg prowadzenia celnego ognia to zaledwie 50-60 metrów, stad w polu już rzadko używany. Za to w zamkach i twierdzach cenne uzupełnienie artylerii podczas odpierania szturmów z racji dużego kalibru (od 13 do 25 mm).
Muszkiet skałkowy gładkolufowy
Broń lżejsza niemal o połowę od muszkietu lontowego weszła na wyposażenie doborowych oddziałów piechoty. Do oddania strzału używany jest ładunek prochowy 12 gramów.
Kaliber 18 mm
Masa (kg) 4,8
Zasięg skuteczny (m) 80
Donośność 300
Szybkostrzelność (strz/min) 2

Karabinek Dragonów
Kule muszkietowe i pistoletowe
Odlewane z metalu o średnicy 14 mm, 18 mm i 22 mm.
Patron (Ładunek)
Zawinięta w papierową tulejkę porcja czarnego prochu wraz z pociskiem, Ładunek tego typy był przechowywany w ładownicy, ułatwiał ładowanie broni i tym samym zwiększał szybkostrzelność.
Organki
Wielostrzałowa broń palna, używana od XVI wieku. Składała się z wielu luf karabinowych na wspólnym łożu np. działa. Była ładowana odprzodowo, a ładunki przeważnie były odpalane kolejno wspólnym lontem. Przeważnie na wyposażeniu piechoty do odpierania ataków jazdy.

[Miguel de Catalan]

Na drugim poziomie znajduje się wyposażenie żołnierzy i oddziałów wojska.

Prochownica
Pojemnik wykonany z drewna lub metalu używany przez piechotę do noszenia prochu. W górnej części pojemnika znajdowała się metalowa rurka z urządzeniem umożliwiającym dokładne odmierzenie porcji prochu stanowiącej jeden ładunek.
Bandolier
Szeroki pas skórzany lub parciany przewieszony przez lewe ramię do którego podwieszone są drewniane tuleje wypełnione potrzebną do wystrzału porcją prochu i ołowianą kulą.
Ładownica
Torba skórzana z pasem na ramię na ładunki (patrony), wyposażona we wkładkę z drewna z otworami lub przegródkami – gniazdami na ładunki, kule, chroniąca papierowe ładunki przed uszkodzeniem i wilgocią, oraz miejsce na akcesoria (np. skałki, klucze do broni, grajcar). Głównie na wyposażeniu piechoty nowego typu.
Kałkan
Lekka, okrągła, wydatnie wypukła tarcza, o pochodzeniu wschodnim wykonana ze zwiniętych koncentrycznie pędów roślinnych (figowiec, rattan, dereń) oplecionych w specjalny sposób jedwabną (lub lnianą) nicią, która łączy konstrukcję w całość. Centrum tarczy stanowi wypukły drewniany dysk, osłonięty od strony zewnętrznej cyrkułem (in. uchwat, umbo) wykonanym najczęściej z blachy stalowej. Spodnia płaszczyzna kałkana wyłożona jest tkaniną, z centralnie położoną niewielką, kwadratową poduszeczką z przynitowanymi rzemieniami (dla oparcia dłoni, wzgl. przełożenia nadgarstka). Kałkan skutecznie chroni przed grotami strzał oraz przed cięciem białą bronią. Używany również jako ochrony pleców. Tarcza ta jest na wyposażeniu tak jazdy pancernej jak i lekkiej, także pojawia się w pospolitym ruszeniu.
Karwasze
Ochrona przedramion, każdy wykonany w formie podłużnej rynny (tzw. łyżki), osłaniającej całą zewnętrzną część przedramienia, zapinany przy nadgarstku przy pomocy szerokiej bransolety blaszanej (bądź blaszano - kolczej). Forma karwaszy używanych na terenie Rzeczypospolitej jest importem o proweniencji wschodniej.
Misiurka
Rodzaj stalowego hełmu; zbudowana na bazie okrągłej, nieznacznie wysklepionej blachy (tzw. denka) osłaniającej wierzch głowy, z doczepionym czepcem kolczym (chroniącym czoło, boki i tył głowy oraz szyi). Podobnie jak karwasze - przyjęła się na terenach Rzeczypospolitej jako import wschodni. Misiurka to niejako atrybut żołnierza polskiej jazdy pancernej.
Obojczyk
Rodzaj uzbrojenia ochronnego; najczęściej występuje jako element zbroi husarskiej, używany był jednak indywidualnie także przez inne formacje jazdy. Zbudowany jest z dwóch blach stalowych: przedniej, wykonanej w taki sposób, że dolne krawędzie schodzą się łagodnymi łukami w szpic, oraz tylnej, w kształcie półokrągłym lub zbliżonym do trapezu o wyraźnie zaokrąglonych kątach. Płaszczyzny prawidłowo wykutego obojczyka powinny w sposób anatomiczny naśladować okolice szyi i ramion, jako że obojczyk nie bywa w żaden sposób przymocowany do pancerza - opiera się na nim wyłącznie swoim własnym ciężarem. Całość zmontowana jest przy pomocy zawiasu wykonanego na bazie pojedynczego, masywnego nitu, zaś zapięcie (zawsze na lewym ramieniu) realizuje się przy pomocy podobnego nitu, zamocowanego do płatu tylnego.
Kolczuga
Rodzaj zbroi wykonanej z gęstej plecionki z drobnych kółek. Zazwyczaj ma postać koszulki z rękawami do łokci, na ogół długa, osłaniająca uda. Stanowi nieodzowne wyposażenie żołnierzy chorągwi jazdy pancernej.
Zbroja Husarska
Charakteryzuje się dużą odpornością przy niewielkim ciężarze (kilkanaście kilogramów). Składa siê ona z szyszaka, kirysu, obojczyka, naramienników, karwaszy i z wielofolgowych nabiodrków z nakolankami.

Szyszak o półkolistym dzwonie jest uzupełniony policzkami i folgowym nakarcznikiem. Z przodu szyszaka znajduje siê daszek, przez który przebiegał ruchomy nosal, blokowany śrubą, osłaniający twarz.

Kirys składający się z napierśnika i naplecznika. Napierśnik ma w dolnej czêści od 3 do 5 folg, połączony jest z naplecznikiem za pomocą pasków i sprzączek. Zbudowany z dwóch płyt obojczyk (przedniej i tylnej) z boków ma sprzączki do przypinania naramienników. Naramiennik zbudowany jest z folgi górnej bezpośrednio stykającej się z obojczykiem, wymodelowanej płyty barkowej i sześciu folg ochraniających ramię. Obojczyk wkładany na wierzch kirysu, oraz wielofolgowe naramienniki nie sięgające łokci, karwasze składają się z "łyżki" mającej kształt liścia i jedno lub dwuczęściowej bransolety (po stronie wewnętrznej ręki).
Rękawice husarskie
Ochraniające dłoń. Wykonane ze specjalnie preparowanej skóry, od zewnętrznej strony nabijane metalowymi łuskami.
Buty Husarskie
Wykonanie w całości z barwionej skóry. Podkute, bez podziału na prawy i lewy.


Luneta oficerska
Przyrząd służący do obserwacji odległych obiektów pola walki. Wykonana z mosiądzu, czteroczęściowa, rozsuwana.
Kulbaka
Łęk przedni i tylny okute blachą żelazną zdobioną pasami pionowymi, z ornamentem trawionym i złoconym; na krawędziach plastyczny motyw sznurowy. Siedzisko wypchane wełną, pokryte aksamitem rdzawo brązowym, pikowane; przy oparciu tylnym, po obu stronach, dodatkowe poduszki pod udami jeźdźca. Pod siodłem czaprak wypolstrowany włosiem , pokryty z zewnątrz skóra, pod spodem zaś szarym płótnem. Popręgi parciane zakończone skórą ze sprzączkami. Wysokość przedniego łeku 51 cm.
Siodło Husarskie
Siodło typu husarskiego z wysokimi łękami. Siedzenie terlicy pokryte czarną skórą, wytłaczaną w ornament geometryczny. Od spodu terlica podklejona płótnem karmazynowym. Łęki oraz końce ławek pokryte blachą mosiężną, złoconą i rytowaną w deseń wici roślinnej, ozdobione karneolami ze złotym ornamentem. Na terlicy poduszka pikowana z sukna karmazynowego haftowana srebrem, przywiązana skórzanymi troczkami. Po bokach siodła dwie pary tybinek z jasnej skóry, pokrytej suknem karmazynowym haftowanym srebrem. Puśliska z rzemienia obszytego karmazynowym safianem. Strzemiona typu wschodniego, mosiężne, złocone, rytowane i ozdobione krwawnikami. Ciężar siodła ze strzemionami 7,28 kg.
Kabura na pistolety
Wykonana ze skóry, na dwie sztuki broni palnej. Może być troczona zarówno do siodła jak i do pasa.

Wóz taborowy
Przeznaczony do transportu zaopatrzenia dla Wojsk Prywatnych Potockich. Konstrukcja wozu przystosowana jest do dużego obciążenia i zaprzęgu czterokonnego.

Namioty Wojskowe
Przeznaczone na potrzeby bytowe oficerów i żołnierzy.

Namiot Oficerski

[Miguel de Catalan]

Na górnym poziomie znajduje się
Broń biała i drzewcowa.

Szabla husarska
Polska szabla bojowa o zamkniętej rękojeści, łącząca najlepsze cechy szabli węgierskiej, zachodnioeuropejskiej i tureckiej. Wysoko ceniona we wszystkich rodzajach jazdy. Typowa szabla tego typu ma następujące parametry:

wysokość trzonu rękojeści 90-100 mm,
długość jelca ok.120 mm,
długość głowni 825-870 mm,
długość pióra 135-230 mm,
Szaszka
Rodzaj niezbyt zakrzywionej, bezjelcowej szabli o rękojeści otwartej z rozdwojoną głowicą, przypominającą z profilu stylizowaną głowę ptaka. Szaszki używają głównie oddziały kozackie.
Rapier
Broń biała o długiej, prostej i obusiecznej klindze, dłuższą od szabli. Wbrew obiegowym opiniom jest on stosunkowo ciężką i powolną bronią (jego waga porównywalna jest do późnych mieczy jednoręcznych). Rapier składa się z dwóch części – głowni i oprawy. Na oprawę składają się kosz, rękojeść i głowica. Broń ta jest bardzo popularny w Europie Zachodniej. W Polsce używana głównie przez wojska autoramentu cudzoziemskiego (arkebuzerów, rajtarów, dragonów i muszkieterów).
Koncerz
Broń biała wywodząca się w prostej linii od miecza rycerskiego Cechą charakterystyczną tej broni jest jej długość dochodząca do 150-180 cm i prosta głownia o przekroju trój- lub czterokątnym (rzadziej płaskim lub graniastym o wklęsłych bokach). Z uwagi na długość głowni i jej stosunkowo mały przekrój jest to broń bardzo łamliwa. Broń ta jest używana przez chusarię do walki z piechotą uzbrojoną w broń drzewcową i tylko do walki z konia. Koncerz jest troczony pod lewym lub prawym kolanem jeźdźca i stosowany po skruszeniu kopii lub gdy nie ma miejsca na rozpędzenie konia do szarży.
Tasak artyleryjski (półszabla)
Broń jednosieczna, o głowni lekko wygiętej, długiej na 57 cm. Rękojeść w typie szabli. Głównie na wyposażeniu żołnierzy artylerii i taborów.
Sztylet kawaleryjski
Krótka broni siecznej, mająca długość ostrza do około 40 cm. Służył do do samoobrony.
Sztylet (Tulich)
Odmiana broni siecznej, mająca długość ostrza do około 30 cm. Służył do do samoobrony i zadawania precyzyjnych ran kłutych.
Nadziak
Zwany popularnie "obuszkiem" stanowi broń obuchowo-sieczna przypominająca z wyglądu młotek o drewnianym lub stalowym stylisku i stalowej głowicy z jednej strony tępej (prostokątnej, kwadratowej lub w formie głowicy buzdygana), a z drugiej zaopatrzonej w ostry, często zakrzywiony kolec nazywany dziobem. Broń ta służy do rozbijania lub przebijania, w zależności, którą stroną głowicy się uderza, zbroi i hełmu przeciwnika. Nadziaki wchodzą na wyposażenie husarii, choć nie są zbyt popularną bronią tej formacji. Nadziak funkcjonuje także jako oznaka godności poruczników jazdy narodowego autoramentu.
Kopia husarska
Jest najdłuższą bronią drzewcową używaną przez jazdę, jej długość dochodzi do 4,5-5,5 metra. Doczepiany jest do niej proporzec długości 2,5 metra. Takie wymiary maskowały sylwetkę husarza podczas szarży (powiewający materiał dotykał wtedy końskich uszu). Jest ona wykonywana na ogół z drewna osikowego i dla zmniejszenia masy tak długiej kopi jej drzewce jest wydrążone w środku.
Rohatyna
Broń drzewcowa stanowiąca odmiana włóczni. Zazwyczaj o długości około dwóch metrów. Używana zarówno przez jazdę jak i piechotę.
Lanca (Włócznia)
Lekka broń drzewcowa będąca na wyposażeniu jazdy. Długość lancy waha się od ok. 2,6 do 3 metra, stosunkowo lekkie drzewce zakończone jest wąskim grotem do długości kilkunastu cm. Tylec zakończony jest okuciem i strzemiączkiem do zaczepiania o nogę jeźdźca. Pod grotem zwykle przymocowany jest proporczyk. Doskonale wyważona, posiadała w środku ciężkości rękojeść oraz temblak służący zawieszaniu lancy na ramieniu i zabezpieczający przed wypuszczeniem podczas walki.
Forkiet (widelec)
Podpórka lufy przy strzelaniu z muszkietu. Ma od 120 do 150 cm wysokości. Lufę opiera się na metalowych widełkach osadzonych na drzewcu, który był okuty dla ułatwienia wbicia go w ziemię.
Buzdygan
Broń obuchowa składająca się z metalowej głowicy osadzonej na trzonku o długości ok. 60 cm. Trzonek ten jest drewniany, okuty blachą lub całkowicie metalowy, czasami z ukrytym wewnątrz sztyletem. Głowica zbudowana jest z piór (najczęściej od 6 do 8) promieniście rozchodzących się od drzewca. Pióra w formie bojowej mają kształt trójkątny lub trapezowy, zwężający się ku dołowi. W wersji paradnej zaokrąglone, obite srebrną lub złotą blachą, wysadzane klejnotami. Buzdygan stanowi też oznakę władzy oficerskiej w kawalerii narodowego autoramentu: rotmistrzów, pułkowników, poruczników i chorążych.

[Miguel de Catalan]

W sali obok zebrane są nieco starsze eksponaty.

Petrynał
Innym, późniejszy rodzaj broni palnej o krótkiej lufie i długiej kolbie opieranej o napierśnik zbroi, używana w Europie Zachodniej pod koniec średniowiecza (XIV-XV w.).


Rusznica
Dawna ręczna długa broń palna, początkowo bez zamka, później z zamkiem lontowym albo kołowym. Używana w Europie od połowy XIV do początku XVII wieku. Rusznice były wykorzystywane przez wojsko kwarciane (od połowy XVI wieku). Produkcja luf rusznic polegała na okuwaniu rozżarzonej sztaby wokół okrągłego stalowego pręta. W rezultacie uzyskiwano lufy lekkie, a jednocześnie mocniejsze od odlewanych. Strzelano z rusznic trzymając drewniane łoże pod pachą (dokładne celowanie nie było możliwe). Prowadzenie ognia miało przebieg następujący: rota stawała w dziesięciu szeregach, po czym pierwszych dziewięć przyklękało, a ostatni dawał ognia salwą nad głowami kolegów. Po oddaniu salwy przystępował do ponownego nabijania, a w tym czasie kolejne szeregi powstawały i strzelały. Pierwsze rusznice pojawiły się w wojskach Rzeczypospolitej za czasów panowania Zygmunta Augusta i – ze względu na to, że odpalenie ładunku odbywało się poprzez przyłożenie lontu lub tlącej się hubki – nazywano je ruśnicami hubczastymi lub brodatymi.

[Miguel de Catalan]

Guldynka
Rodzaj broni palnej, używanej w XVII-XVIII wieku na polowaniach. Od innych broni myśliwskich miała się różnić większym kalibrem, przeznaczonym na "grubego zwierza".

Garłacz
Odprzodowa broń palna wyposażona w lufę z rozszerzeniem przy wylocie. Garłacze miały wymiary pośrednie pomiędzy pistoletami, a karabinkami i mogły strzelać kulami, siekańcami lub grubym śrutem ołowianym. Pocisków z innych materiałów nie stosowano, ponieważ mogły one zniszczyć wykonaną najczęściej z mosiądzu lufę. Długość garłacza nie przekraczała najczęściej 50 cm. Na zachodzie Europy garłacz nosił nazwę tromblonu, broń wojskowa zaś eskopety, a garłacz używany w marynarce, mający od spodu trzpień do osadzania na podstawie, nosił nazwę espingoli.

Garłacz został skonstruowany w XVI wieku w Holandii jako broń dla marynarzy. Rozszerzenie wylotu lufy (zwane trąbą) miało ułatwić ładowanie broni na rozchwianym pokładzie, uważano także, że takie rozszerzenie zwiększa rozrzut śrutu. W rzeczywistości rozszerzenie nie ma wpływu na rozrzut. Łatwość ładowania i możliwość zamiennego używania kul i śrutu sprawił, że garłacze rozpowszechniły się w Europie. Trafiły między innymi do uzbrojenia włoskiej lekkiej jazdy, załóg weneckich galer i hiszpańskich strzelców. Później stały się głównie bronią jazdy.

[Miguel de Catalan]

Półhak
Pierwsza, obok petrynału, broń palna stworzona na potrzeby jazdy. Pochodzi od hakownicy z „obciętą” lufą i prawdopodobnie pierwsze półhaki powstały jako obrzyny hakownic z zamkiem kołowym. Jego główną zaletą jest niewielki ciężar i poręczność. Służy do prowadzenia ognia z małej odległości. Posiada zamek lontowy albo kołowy, ten ostatni w zdecydowanej większości egzemplarzy z uwagi na to, że półhaki użytkowała niemal wyłącznie kawaleria a zamek lontowy choć prostszy, tańszy i bardziej niezawodny, był trudny w obsłudze w trakcie jazdy, a nawet – z uwagi na użycie otwartego ognia – mógł być niebezpieczny dla jeźdźca i powodować niekontrolowane odpalenie ładunku prochowego. Zdecydowana większość półhaków była wytwarzana przez rusznikarzy niderlandzkich i niemieckich. Broń ta była szczególnie rozpowszechniona pod koniec XVI i w pierwszej połowie XVII wieku w północnej i środkowej Europie. Półhaki zostały wyparte przez lżejsze pistolety kołowe i skałkowe oraz mające większy zasięg bandolety.
Janczarka
Lekka strzelba z długą lufą, pochodząca z Turcji, gdzie znajdowała się na wyposażeniu janczarów (stąd nazwa) od drugiej połowy XVII w. Strzelba zastąpiła łuki poprzednio używane przez te doborowe oddziały. Używana w Polsce w XVII - XVIII wieku, zwłaszcza przez formacje kozackie. Przeciętne janczarka charakteryzowała się ciężką lufą ze stali damasceńskiej oraz dużym kalibrem. Początkowo posiadały zamek lontowy, a od XVII skałkowy. Posiadała kolbę o wielobocznym przekroju, na ogół ornamentowaną w motywy geometryczne z m.in kości, masy perłowej, szylkretu. Kolby często obciągano materiałem (np. aksamitem) oraz ozdabiano frędzlami. Na Bałkanach broń ta miała wiele odmian.

[Miguel de Catalan]

Puffer
Typ pistoletu kawaleryjskiego powstały w drugiej połowie XVI wieku. Puffer był pistoletem olstrowym małego kalibru z kołowym zamkiem. Chwyt pistoletowy (kolba) był prosty lub lekko odchylony ku dołowi. Miał kształt zwężającego się ku końcowi kolby stożka. Charakterystyczne było zakończenie chwytu w postaci dużej, kulistej głowicy. Ułatwiało to wyciąganie puffera z olster. Poza tym pozwalało na użycie puffera w charakterze broni obuchowej, co czyniono jednak dość rzadko, ponieważ zamek kołowy było łatwo uszkodzić. Strzał z puffera oddawano, przechylając go na bok, tak, aby zamek znalazł się u góry, co usprawniało jego działanie. Dobrze wyszkoleni kawalerzyści przed oddaniem strzału wykonywali zwrot koniem tak, aby strzelać w bok. Strzelanie nad końskim łbem groziło ogłuszeniem zwierzęcia, stąd starano się tego nie robić. Jeździec miał na wyposażeniu dwa puffery, stąd zawsze wytwarzane były w parach (lewy i prawy). Zastosowanie puffera zmieniło taktykę walki jazdy w zachodniej Europie na tzw. karakol (korakol). Pufferów używała m.in. rajtaria.

[Miguel de Catalan]

Bandolet
Rodzaj krótkiej strzelby, typowej dla jazdy pancernej, jakkolwiek używana była także przez niektóre znaki lekkie oraz jazdę zaciągu cudzoziemskiego. Zastosowanie w nim typów zamków, a zatem i sposób nabijania przedstawia się podobnie jak w przypadku pistoletu, różnicę stanowi zasięg skuteczny broni większy od pistoletu o kilkadziesiąt metrów oraz jej budowa, głównie wyodrębniona wyraźnie kolba. Całkowita długość bandoletu oscyluje w ok. 100 cm, przy dł. lufy ok. 65-70.
Broń ta, zawieszona na szerokim pasie (tzw. bandolierze) idącym przez lewe ramię przewożona była w pozycji wisząc luźno lufą w dół, w okolicach prawego biodra właściciela, nieco z tyłu. Charakterystycznym elementem bandoletu jest żelazna antaba wykonana w formie wąskiego, podłużnego kabłąka, umocowana po lewej stronie osady, po przeciwnej stronie zamka. Antaba służy jako miejsce zaczepienia bandoliera.
Muszkiet
Rodzaj długiej broni palnej, używanej najczęściej w piechocie lub dragonii. Charakterystyczną cechą budowy tej broni jest jej długość (dochodząca do 160cm) i - największy spośród pozostałych typów ręcznej broni palnej - kaliber (zwykle w granicach 16-20 mm). Wynikającą z tego konieczność przeznaczenia na jeden ładunek stosunkowo dużej porcji prochu (i w efekcie duży odrzut) niwelowano nadając broni odpowiednią bezwładność w momencie oddania strzału - przez pokaźną wagę oraz stosowanie podpórki. W polu używano do tego tzw. forkietu (starop. widelca), wykonanego w postaci niewielkich stalowych widełek osadzonych na wąskim, prostym drzewcu o długosci 140 cm, zaopatrzonych w dolnym końcu w stalowy kolec, umożliwiający wbicie forkietu w ziemię w celu zapewnienia lepszej stabilizacji.
Skuteczny zasięg broni definiuje się na 150-200 metrów. Zamki używane w muszkietach w XVII wieku to najczęściej zamki lontowe, niewielki procent, zwykle w broni o charakterze bardziej ekskluzywnym, zaopatrzona była w jeden z pozostałych typów zamka: kołowy lub skałkowy.